 |
|
Havelte |
Havelte was tot 1 januari 1998 een zelfstandige gemeente. Het dorp telde in 2006 3090 inwoners. Havelte heeft een brink aan het Piet Soerplein met verschillende winkels en een vestiging van het postkantoor/VVV. Hier wordt ook de weekmarkt gehouden. Er is een basisschool, De Bosrank, een bibliotheek, een openluchtzwembad "De Kerkvlekken" en een 18 holes golfbaan. In Havelte zijn diverse horeca-gelegenheden, campings en een bungalowpark. Het dorp heeft als bijnaam de Parel van Drenthe.
Bezienswaardigheden
Nederlandse Hervormde Kerk van Havelte, buiten de dorpskern
Korenmolen, Molenweg 23.
Hunnebedden van Havelte op de Havelterberg
Schaapskooi Havelte-Holtinge met kudde schapen
Vlinderparadijs Papilliorama
De Kerk van Havelte (ook wel Clemenskerk) is een kerkgebouw van de Protestantse Kerk in Nederland (voorheen Nederlands Hervormd) en bevindt zich buiten de dorpskern van Havelte. Het kerkgebouw is anno 2005 nog in gebruik voor kerkdiensten.
De eerste kapel is gebouwd na de kerstening van de omgeving bovenop het oude heidense heiligdom. In het jaar 1310 is met gebruikmaking van de materialen van de bestaande kapel, de eerste (Romaanse) kerk gebouwd. Anno 2005 is nog aan de binnenkant van de huidige kerk te zien hoe de Romaanse kerk er ongeveer heeft uitgezien.
Er waren bij de inwijding van de kerk in 1310 twee altaren. Een gewijd aan de heilige Clemens, waarnaar de kerk vernoemd is, en de andere aan de maagd Maria. Volgens de overlevering was Clemens een leerling van de apostel Petrus.
Tegen de westzijde van de kerk is in 1410 de toren gebouwd. Het kerkorgel is in 1819 gebouwd door de Groningse orgelbouwer Van Oeckelen: waarschijnlijk was het zijn eerste werkstuk. Naast de kerk bevindt zich de begraafplaats.
In de toren van de kerk is het Chamadron ingebouwd. Een uniek orgelachtig instrument waarvan de 50 roodkoperen pijpen uit een van de galmgaten van de toren gereden kunnen worden. Het Chamadron wordt van de zaterdag voor pinksteren tot en met de laatste zaterdag in september bespeeld. De concerten zijn gratis. Van vier uur tot half vijf een concert waarna men van half vijf tot vijf uur het instrument kan bezichtigen.
De Hunebedden van Havelte staan buiten Havelte bij de Havelterberg in de provincie Drenthe. De hunebedden staan aan de Hunebeddenweg, een zijweg van de Van Helomaweg, waar een theehuis aan is gelegen.
Er zijn twee grote hunebedden aangeduid met de nummer D53 en D54. Ze zijn gebouwd tijdens de trechterbekercultuur en het is het op één na grootste hunebed van Nederland. Ook speciaal is dat er twee hunebedden vlak bij elkaar liggen.
Aan de rechterkant staat het kleinste. Het telt zes dekstenen, waarvan er vier volledig op de draagstenen rusten. De meest oostelijke deksteen ontbreekt, evenals de sluitsteen eronder. Wel zijn alle 14 draagstenen aanwezig. Ook is er nog een poortzijsteen te vinden.
Het grootste hunebed (aan de linkerkant van de Hunebeddenweg) telt 21 draagstenen, 2 sluitstenen en 9 dekstenen. Ook de poort is er nog, compleet met 4 draagstenen en 1 deksteen. Van de grote ovale krans zijn nog 10 stenen te zien.
De panelen bij de hunebedden geven nadere informatie. In het hunebedcentrum in Borger en het Drents Museum in Assen vindt men nog meer historische informatie over hunebedden.
De Havelterberg is een kleine heuvel met heide ten noorden van de dorpskern van Havelte. Op deze heuvel liggen de twee Hunebedden van Havelte.
De Havelterberg dankt haar bestaan aan de voorlaatste ijstijd. Toen ongeveer 15.000 jaar geleden het klimaat langzaam verbeterde en er toendralandschap ontstond, deed ook de mens (hernieuwd) z'n intrede in Nederland en in de omgeving van Havelte.
Boven op de Havelterberg is een mooi uitzicht op de omgeving en de hunebedden. Hier vandaan zijn ook wandelingen mogelijk.
Havelterberg is een klein dorp aan de N333 in de gemeente Westerveld tussen Havelte en Steenwijk, in de provincie Drenthe. Het heeft ongeveer 160 inwoners. Havelterberg is tevens een goed waterwingebied met vrij zacht water.
Een deel van Havelterberg valt onder de gemeente Meppel.
HAVELTE
Spionage Duits vliegveld, 1943
‘Fotograferen, wat verlangd werd’
In de oorlog reden er geen auto’s en fietsen over de Nieuwe Ruiterweg te Havelte. De weg was toen breder en fungeerde als één van de rolbanen van het Duitse vliegveld Havelte. ‘Organisation Todt’ (O.T.) begon in oktober 1942 met de aanleg van het vliegveld,
door het inschakelen van vrijwilligers en van ‘gevorderde’ arbeidskrachten. De O.T. was gevestigd in het gebouw van de volkshogeschool Overcinge aan de
Homanlaan 1.
Er zijn slechts enkele vliegtuigen vanaf Havelte opgestegen. Het vliegveld werd toen het juist voltooid was, door de geallieerden gebombardeerd op 17 september 1944, tegelijk met de luchtlandingen bij Arnhem, en op 24 maart 1945, ten tijde van de geallieerde
oversteek van de Rijn. Om deze bombardementen
te kunnen uitvoeren moesten de geallieerden exacte informatie hebben over de ligging van het vliegveld.
De Drentse publicist Jan Poortman werkte voor de Geheime Dienst Nederland en verhaalt
in 1968 over de keer dat hij het in aanleg
zijnde vliegveld fotografeerde:
‘En toen er op 18-12-’43 de opdracht kwam om de meest volledige gegevens te zenden stonden er twee dingen te doen: fotograferen, wat verlangd werd, zo mogelijk met details van de constructie van de startbanen en de rolbaan (fotograferen was hier op doodstraf verboden!) en een volledige plattegrond in handen zien te krijgen, zo mogelijk met
bestekken en al. Het eerste was mijn deel. Het vooruitzicht over het vliegveld te wandelen
(en foto’s te nemen) lokte niet direct. Bang was ik nu bepaald niet, maar niemand is als held geboren. Bovendien werkten er teveel Meppelers, die me kenden. Dus was het smoesje of ze ook wisten, waar “Jansen” ergens werkte voor wie ik een boodschap had. Ik werd van het kastje naar de muur ge-
stuurd, wat me best uitkwam, zodat ik alles wat gewenst was vastlegde.’ Bij het hunebed
was er iets in aanleg onder de grond. Ook daar nam Poortman poolshoogte: ‘De fiets onder een bosje en even later gleed ik de diepte in. Het geval was een meter of 4 à 5 diep met een plank in het midden. Prettig voelde ik me nu niet direct, al was hier niemand.
Het gevoel dat je in een fuik zat, liet je niet los. Dus voorwaarts. Eindelijk was ik de bocht om naar de half uitgegraven baan. Lenzen wisselen en toen bliksemsnel met de telelens de nodige foto’s nemen. Een eind weg was men druk bezig: militairen met het geweer er bij. Ik had ze amper opgemerkt, maar zag ze later op de foto’s. Terug! Nu was alle traagheid weg! Het toestel slingerde en ineens schoot de telelens uit de bajonetvatting.
Verdween in de leemachtige blubber
naast de plank. Om hem te redden stapte ik naast de plank en zat direct tot onder de knieën in de leemmodder; weg telelens! Eén gedachte “zo gauw mogelijk er uit!” Het lukte boven verwachting en een poos later was ik op mijn uitgangspunt.’
Het bombardement van 24 maart 1945 heeft weinig overgelaten van het vliegveld. Vanuit de uitkijktoren op de Havelterberg aan de Van Helomaweg is de startbaan van het vroegere vliegveld nog te herkennen aan een rechte strook begroeiing.
Excursie over het militair vliegveld Havelte
Het militar vliegveld dat de bezetter begon aan te leggen in november 1942 was bedoeld voor luchtaanvallen op Engeland. Hele bossen werden gerooid en heuvels en dalen geëgaliseerd door duizenden arbeiders. Aanwezige boerderijtjes werden afgebroken. Zo is bijvoorbeeld de plaats Darp bijna geheel van de kaart geveegd om pas na de oorlog op een nieuwe plek weer te worden opgebouwd.
In de winter van 1944/1945 breidden de Duitsers het vliegveld uit in de richting van de Havelterberg tot vlak bij de hunebedden. Het grote hunebed werd ontmanteld en de stenen werden begraven in een 7 m diep gat naast het hunebed. Het kleine hunebed werd geheel onder het zand bedolven. Na de bevrijding kon prof. Van Giffen dank zij de tekeningen uit 1918 en de intact gebleven vloer met aanwijsbare plaatsen van de stenen het grote hunebed op de oorspronkelijke plaats herbouwen.
De startbaan van het vroegere vliegveld aan de Ruiterweg is zonder moeite terug te vinden. De andere bij de Schipslootweg is nooit afgebouwd en zou veel groter worden dan de eerste. Langs de rolbaan (nu een onverharde weg richting Hunehuis) liggen wijde kuilen uitgegraven in de zuidhelling van de Havelterberg, met eromheen cirkelvormige wallen van rode keileem, afkomstig uit de kuilen: vliegtuigopstelplaatsen, waar de Messerschmidts in bomvrije hangars verborgen stonden (in de oorlogsjaren was het bos op de berg er nog niet). De wallen dienden ter bescherming tegen bom- en granaatscherven. Verder zijn loopgraven en plaatsen van mitrailleurnesten nog in het veld te herkennen. Op de berg zijn veel oude bomtrechters. In september 1944 vond het eerste grote bombardement van het vliegveld door de geallieerden plaats. Op 24 maart 1945 werd het hele vliegveld inclusief startbaan bij een groots opgezette luchtaanval grondig vernield. Naderhand werden ongeveer 2000 bomgaten op en bij het terrein aangetroffen. Bij de inslag van de bom(men) is de keileem op de rand van de trechter geslingerd, wat nog te zien is aan de vegetatie van voedselrijker grond. In sommige trechters staat water, dat niet kan wegzijgen, omdat de bodem van de kraters bestaat uit moeilijk doorlaatbare keileem. Regenplassen en greppels zijn melkachtig troebel door de leem. De startbaan is dankzij de vele ondiepe bomtrechters een prachtig geaccidenteerd schraalgrasland met verspreide dennen en berken. De Amerikanen en Engelsen deden onopzettelijk aan natuurontwikkeling, die nu miljoenen guldens zou kosten. Er komen veel soorten voor, die alleen hier te vinden zijn of op maar een paar plaatsen elders in ons land: Rozenkransje, Moeraswespen-orchis, Rond wintergroen, Addertong, Maanvaren, Fraai duizendguldenkruid, Grote keverorchis, Wilde tijm en Valkruid.
Het gebied is ook voor veel zeldzame diersoorten een laatste toevlucht, o.a. voor Adder, Ringslang, Zandhagedis, mogelijk Gladde slang, Kamsalamander en Boomkikker. Een gevolg van de aanwezigheid van veel zeldzame plantensoorten is het voorkomen van insecten die daarvan afhankelijk zijn: Gentiaanblauwtje, Zilveren maan, Kommavlinder en Veenhooibeestje.
Fliegerhorst Havelte, het vliegveld dat niet van de grond kwam
Michiel Gerding
Eén van de Duitse activiteiten die de meeste sporen heeft achtergelaten in Drenthe is de aanleg van vliegvelden met alles wat daar bij hoorde aan gebouwen, installaties en dergelijke. Het reeds bestaande vliegveld Eelde werd meteen door de Duitsers bezet en in de loop van de vijf jaar flink uitgebreid. Het werd omgebouwd tot een zogenoemde Fliegerhorst, het belangrijkste type vliegveld dat uitgerust was voor alle typen vliegtuigen. Ter camouflage werden de gebouwen aan de omgeving aangepast; de ‘Heimatschütz’-stijl’ noemde men dat. In Eelde staat nog een prachtig voorbeeld in de vorm van een Groninger boerderij, maar wel met enorm dikke muren en stalen luiken. Andere ramen, luiken en baanderdeuren waren niet echt, maar op de muur geschilderd. Het complex is heden ten dage nog in gebruik als drankenhandel. Andere voorbeelden zijn (schijn)vliegvelden bij Peest en Oude Willem.
In het najaar van 1942 besloot de bezetter tot de bouw van een nieuw vliegveld bij Havelte. Dit was bedoeld om Schiphol te ontlasten. Het betrof ook een Fliegerhorst. Ten noorden van het dorp werd een compleet vliegveld met bijbehorende installaties en gebouwen uit de grond gestampt. Het middengedeelte van de gemeente Havelte, ter grootte van ongeveer 600 ha, was een heuvelachtig gebied met bossen en heidevelden waarin talrijke vennen lagen, afgewisseld door akkers en weilanden. Dit werd volledig geëgaliseerd en gedraineerd en tot vliegveld getransformeerd. De structuur daarvan is nog goed in het landschap herkenbaar, vooral de startbaan en de rolbanen. Verder zijn nog hangars aanwezig, en bomkraters die herinneren aan de bombardementen van het vliegveld in het najaar van 1944 en in maart 1945. Op enige afstand van het vliegveld liggen verspreid over Havelte tal van Duitse militaire gebouwen, waaronder het voormalige lazaret en het wachtgebouw. In de vroegere zuidoosthoek van het vliegveld zijn resten van het luchtafweergeschut te vinden. De historische Ruiterweg werd bij het vliegveld getrokken, terwijl zelfs een begin werd gemaakt met de afgraving van de Havelterberg.
Vierduizend arbeiders
De startbaan lag achter de nieuwbouwwijk De Meerkamp. Wat nu bosschages zijn, was in oorlogstijd een startbaan van straatstenen. Daarnaast lopen aan de noordkant een breed recht zandpad en een fietspad. Dit was de rolbaan. In de bosschages zijn haaks op het zandpad ook nog drainagestroken te herkennen. Aan de oostzijde wordt de startbaan begrensd door de Kolonieweg (toen ook een rolbaan), aan de westzijde door landbouwgrond.
De aanleg van het vliegveld werd verricht door mensen die tewerkgesteld waren, onder leiding van een aannemer uit Havelte zelf. De Bauleitung was in handen van Duitsers die zetelden op Overcinge, de havezate van de familie Linthorst Homan die door de bezetter gevorderd was. Onder de tewerkgestelden waren vele gemengd gehuwde joodse mannen en bijvoorbeeld ook gevangenen die in Veenhuizen vast zaten. Op het hoogtepunt waren ongeveer vierduizend man bij de aanleg betrokken. De bewaking en verdediging was in handen van Duitse soldaten, voor wie allerlei voorzieningen en onderkomens gebouwd werden. De officieren waren veelal bij Havelter gezinnen ingekwartierd.
Vele bouwmaterialen werden per schip via de Drentsche Hoofdvaart aangevoerd en er werd zelfs een aparte spoorlijn gelegd naar de bouwlocatie. Boeren uit de gemeente werden geregeld opgeroepen om met paard en wagen transportdiensten te leveren, overigens wel tegen betaling.
In de laag gelegen gronden langs de Drentsche Hoofdvaart werd 93 ha grasland gevorderd waarvan zoden gestoken werden die op rolbanen werden neergelegd. Men bouwde loodsen, een brandweergebouw, een opslagplaats voor brandstof, een commandotoren met radioverbinding, een telefooncentrale, een waterzuiveringsinstallatie, hangars, kazernes enzovoort. Tevens werd een vijftigtal houten barakken in de naaste omgeving geplaatst om de arbeiders te huisvesten. Alles werd in het werk gesteld om het vliegveld in korte tijd uit de grond te stampen. Het was bestemd voor Duitse jagers die vanaf hier geallieerde vliegtuigen moesten onderscheppen die vanaf de Britse eilanden onderweg waren de Noord-Duitse steden als Bremen en Hamburg.
Niet operationeel
Enkele jagers zijn daadwerkelijk opgestegen en geland, maar operationeel is het vliegveld nooit geworden. De geallieerden werden voortdurend goed op de hoogte gehouden van de voortgang van de aanleg door Jan Poortman uit Meppel, die een effectief spionagenetwerk rond het vliegveld had geschapen. In een RAF-bombardement in het najaar van 1944 werd de landingsbaan onklaar gemaakt. Hierna ging de bezetter inderhaast aan de slag om één van de rolbanen tot landingsbaan om te vormen, maar in maart 1945 volgde een nieuw bombardement dat het vliegveld volledig onklaar maakte. Toen de bevrijding van Havelte aanstaande was, brachten de Duitsers vele gebouwen tot ontploffing.
Landingsbaan is wandelpad
Niettemin is de infrastructuur van het vliegveld nog voor een deel aanwezig en herkenbaar. Landingsbaan en rolbanen vormen nu wandelpaden in het natuurgebied dat op het vliegveldterrein is ontstaan. Details herinneren nog aan de oorlog. In het bos kan men ineens op aarden wallen stuiten of stukken beton op de plaats waar een gebouw tot ontploffing werd gebracht. Vele bominslagen zijn nog herkenbaar aan de kraters die zich nu als poeltjes in het landschap tonen. Van april 1989 tot oktober 1993 werden in het gebied van 350 ha rond het voormalig vliegveld 158 bommen van 8 tot 1000 pond door de Explosieven Opruimingsdienst onschadelijk gemaakt, alsmede 441 stuks klein kaliber munitie, 56 granaten en meer dan 2400 kg munitieschroot.
Duizenden bomkraters
Vlak na de bevrijding kwam vast te staan wat er was gebeurd. De totale lengte van de loopgraven bedroeg 81,9 km. Er waren 51 onderkomens gebouwd, 25 afzonderlijke mitrailleursnesten en geschutsopstellingen en 15 autoboxen. In totaal was 20 km straatweg stuk gereden en 40 km rijwielpaden vernield. Het aantal bomkraters bedroeg zeker 2.000. Er stonden ruïnes van ongeveer 60 vliegveldgebouwen. Ongeveer 100 ha bos was verloren gegaan en het hunebed van Havelte was onder de grond verdwenen omdat het uit de lucht een te opvallend herkenningsteken had gevormd voor de geallieerde bommenwerpers. De kerk in Havelte was vrij ernstig gehavend, evenals het Hunehuis van de natuurvrienden.
Openlucht hangars
Van de 968 woningen in de gemeente Havelte waren er 502 min of meer door oorlogsgeweld getroffen. Door de Wehrmacht waren 55 huizen afgebroken na bombardementen, 10 waren afgebrand, 5 geheel of gedeeltelijk vernield door bominslag, 79 veldgebouwen waren ernstig beschadigd en 62 woningen hadden schade opgelopen door het gebruik door het Duitse leger, terwijl 291 huizen glasschade hadden. De Duitsers lieten een barakkenkamp achter waarin enkele honderden bewoners uit het Westen van Nederland huisden.
Zestig jaar na dato zijn circa twintig restanten van objecten zichtbaar in het landschap aanwezig. Zeer bijzonder zijn de drie openluchthangars die zijn aangetroffen. Dit zijn grote open ruimtes met een aarden wal eromheen van enkele meters hoog. Deze werden overdekt met takken en ander camouflagemateriaal om zo de vliegtuigen aan het oog te onttrekken. Interessant is ook dat restanten van een compleet rioleringstelsel in Havelte zijn aangetroffen waarop alle Duitse militaire gebouwen waren aangesloten.
Dr. M.A.W. Gerding is provinciaal historicus van Drenthe, verbonden aan Drents Plateau (m.gerding@drentplateau.nl). Dit artikel is gebaseerd op het onderzoek Sporen van de Tweede Wereldoorlog in Drenthe (Drents Plateau 2001).
Literatuur: Samen met de historische verenigingen van Diever, Dwingeloo, Havelte en Vledder is een fiets- en autoroute uitgegeven: Sporen van de Tweede Wereldoorlog in Westerveld (Havelte 2005). De oorlogsperiode in Havelte is fantastisch beschreven in een uitgebreide antropologisch/criminologische studie uit 1951 die in 2004 in een geredigeerde uitgave is verschenen: J.M. van der Torre, Vanaf de Bisschopsberg gezien. Havelte, een Drentse gemeente rond de Tweede Wereldoorlog (Assen 2004)
K. Loeff, Historische vliegveldcomplexen 1910-1950. Onderzoek uitgevoerd i.o.v. de RDMZ.
